W uchwale z dnia 17 marca 2017 r. (III CZP 110/16) Sąd Najwyższy dopuścił możliwość zawarcia umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku pomiędzy przyszłym spadkodawcą i uprawnionym do zachowku spadkobiercą ustawowym.
Wymagana umowa w formie aktu notarialnego
Podstawą prawną dla takiego rozwiązania jest stosowany odpowiednio art. 1048 k.c., zgodnie z którym spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Analogiczna forma jest wymagana do zrzeczenia się prawa do zachowku za życia spadkodawcy.
Zrzeczenie się prawa do zachowku w praktyce
Chociaż w praktyce najczęściej mamy do czynienia z dochodzeniem przez uprawnionych prawa do zachowku, można wyobrazić sobie sytuacje, w których chociażby różne konfiguracje relacji rodzinnych będą uzasadniały skorzystanie z możliwości zawarcia ze spadkodawcą umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku po nim. Wydaje się, że dopuszczone przez Sąd Najwyższy rozwiązanie może po pierwsze – pomóc uniknąć wielu konfliktów powstających pomiędzy członkami rodziny na tle dziedziczenia majątku, zwłaszcza jeżeli w jego skład wchodzi np. dobrze prosperujące przedsiębiorstwo, po drugie – może ułatwić, a nawet w wielu wypadkach wręcz umożliwić kontynuowanie rodzinnego biznesu przez jednego (kilku) ze spadkobierców bez konieczności spieniężania np. przedsiębiorstwa w celu spłaty uprawnionych do zachowku.
Możliwość zrzeczenia się prawa do zachowku za życia spadkodawcy – chociaż niewątpliwie przydatna w praktyce – nie mogła być jednak oczywista biorąc pod uwagę restrykcyjne brzmienie przepisu art. 1047 k.c., zakazującego zawierania umów o spadek przyszły z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w kodeksie cywilnym. Naruszenie tego zakazu jest obwarowane surową sankcją nieważności umowy.
Darowizna na wypadek śmierci
Warto podkreślić, że dopuszczenie możliwości zawierania umów o zrzeczenie się prawa do zachowku za życia spadkodawcy to nie pierwszy przejaw swobodniejszej wykładni przepisów prawa spadkowego przez Sąd Najwyższy. W uchwale z dnia 13 grudnia 2013 r. (III CZP 79/13) Sąd ten dopuścił już możliwość zawarcia umowy darowizny na wypadek śmierci pod warunkiem, że przedmiotem umowy są konkretne rzeczy lub prawa, a sama umowa nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Sąd Najwyższy uznał jednocześnie, że jeśli „przedmiotem darowizny są konkretne rzeczy lub prawa, umowa nie jest umową o spadek, nawet wtedy, gdy te rzeczy lub prawa wyczerpują cały albo prawie cały majątek darczyńcy.” Nieważne będą jedynie te umowy darowizny na wypadek śmierci, których przedmiotem jest cały spadek albo jego ułamkowa część.
adw. Wioletta Gołębiewska